Muzeji Revolucije ex-YU: Juče, danas i sutra

Pred otvaranje paviljona Srbije 5. juna na 14. Bijenalu arhitekture u Veneciji, kao uvod, donosimo kratak pregled današnjeg stanja Muzeja narodnooslobodilačke borbe u regionu.Srbiju će na ovogodišnjem Bijenalu arhitekture u Veneciji, sa temom Fundamentals (Osnove), predstavljati rad &bdquo;14.14&ldquo; inspirisan neizgrađenim Muzejom Revolucije u Novom Beogradu koji je trebalo da bude otvoren za javnost 1981. godine. Projekat za zgradu je uradio zagrebački arhitekta, urbanista, vajar, istraživač i teoretičar umetnosti Vjenceslav Rihter, koji je radio i adaptaciju Meštrovićevog paviljona u Zagrebu za potrebe Muzeja narodne Revolucije. Za razliku od beogradskog muzeja koji će simbolično iz temelja na Ušću biti rekonstruisan u obliku makete u razmeri jedan prema jedan u okviru projekta autorskog tima za Bijenale u Veneciji, muzeji Revolucije na prostorima bivše SFRJ imali su kompleksniju istoriju. Kako je svaki bio povezan sa istorijom radničkog pokreta kraja u kojem se nalazio, bilo je ukupno 24 samostalna muzeja posvećena NOB-u, uz oko 100 odeljenja pri drugim muzejima i 17 memorijalnih muzeja, pored stotina memorijalnih institucija manjeg kapaciteta od muzeja. Uz par izuzetaka, svi su oni preimenovani do sredine 1990-ih ili u potpunosti nestali. Muzej Revolucije na Novom Beogradu trebalo je stalnom postavkom da pruži celovit uvid u narodnooslobodilačku borbu na prostoru cele SFRJ.Zgrada Meštrovićevog paviljona u Zagrebu, sagrađena 1938. godine, tokom svoje istorije je služila i kao džamija u vreme NDH, da bi 1949, nakon rušenja tri minareta, u zgradu bio useljen Muzej narodnog oslobođenja. Prilagođena je bila 1951. potrebama Muzeja, po nacrtima arhitekte Vjenceslava Rihtera, dodavanjem dve galerije i kupole, a 1955. i 1962. su otvorene stalne postavke Muzeja narodne Revolucije. Danas pravo korišćenja zgradom ima Hrvatsko društvo likovnih umjetnika, dok je u Rijeci Muzej Revolucije peimenovan 1994. u Muzej grada Rijeke. U Ljubljani je 1948. godine bio osnovan Muzej narodnog oslobođenja, koji je 1958. preimenovan u Muzej narodne Revolucije Slovenije, obnovljen 1962. u Muzej Revolucije Slovenije, da bi od 1994. funkcionisao kao Muzej savremene istorije Slovenije. Muzej Revolucije u Celju je dobio status zasebne institucije 1963. godine, dok je pre toga u okviru Muzeja grada 1951. formirano odeljenje za Istoriju narodnooslobodilačke borbe. Danas nosi naziv Muzej novije istorije koji mu je dodeljen 1991. godine.Historijski muzej Bosne i Hercegovine, osnovan 1945, od 1963. godine se nalazi u namenski izgrađenoj zgradi u Sarajevu koju su projektovali zagrebački arhitekti Boris Magaš, Radovan Horvat i Edo Šmidihen. Godine 1949. dobio je naziv Muzej narodne revolucije Bosne i Hercegovine, a 1967. je preimenovan u Muzej revolucije Bosne i Hercegovine, da bi 1993. dobio današnji naziv. Bio je jedan od sedam kulturnih institucija na državnom nivou koje nisu bile finansirane posle rata, ali je 2012. zgrada proglašena nacionalnim spomenikom od strane Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH i ostao je aktivan. U neposrednoj blizini je prema ranijim urbanističkim planovima planirana zgrada Muzeja suvremene umjetnosti koja bi se po planu iz 2002. realizovala po nacrtu Renca Pjana u okviru projekta Ars Aevi.Kada je reč o Srbiji, u periodu od 1950. do 1960. godine je u svakom od 21 muzeja bilo oformljeno odeljenje radničkog pokreta i narodnooslobodilačke borbe, dok su u ovom periodu, osim stalnih postavki, odeljenja priredila i oko sto izložbi sa temama iz istorije radničkog pokreta i narodne revolucije. Samostalni muzeji u Srbiji su bili Muzej radničkog pokreta i narodne revolucije u Novom Sadu, Muzej narodnooslobodilačke borbe u Aranđelovcu, Muzej radničkog pokreta i narodnooslobodilačke borbe u Vranju, memorijalni muzeji Muzej 5. jula i Muzej ilegalnih štamparija u Beogradu, kao i Muzej u Stolicama (opština Šabac) posvećen savetovanju održanom 26. septembra 1941. U Užicu, Valjevu, Nišu i Leskovcu, odeljenja su bila smeštena u posebne zgrade. U Leskovcu je bio planiran nov spomen-muzej radničkog pokreta i revolucije sa 400m2 izložbenog prostora, u Kragujevcu je sazidana nova zgrada, danas Muzej &bdquo;21. oktobar&ldquo;.Muzejske zgrade su u nekim slučajevima bile istorijske zgrade koje se nalaze pod zaštitom države (Čačak, Kraljevo), ali i zgrade prvobitno namenjene stanovanju (Niš, Leskovac, Negotin). Osim što nisu bile prilagođene muzeološkim principima, mnoge od ovih zgrada su bile neadekvatne zbog vlage (Šabac) ili čak predviđene za rušenje (Smederevo), dok je među onim odeljenjima koja nisu imala zasebne zgrade ili status Muzeja i onaj u Prokuplju koji je bio smešten u istoj zgradi sa ugostiteljskim objektom. Što se opremljenosti tiče, nijedan od muzeja van Beograda u Srbiji nije imao uslova da vrši konzervaciju i restauraciju oštećenih dokumenata, dok je Muzej radničkog pokreta i narodnooslobodilačke revolucije u Novom Sadu prvi imao u planu nabavku leminatora i osposobljavanje jednog radnika za konzerviranje putem laminatora. Kako su odeljenja NOBa kasnije formirana od ostalih odeljenja u muzejima, ona najčešće nisu imala prostor za izlaganje, a u manje nepovoljnom položaju su bili muzeji u Užicu, Zrenjaninu, Zaječaru i Kikindi. U odeljenjima NOBa, oko 90%, a negde i više, muzejski materijal je činila arhivska građa, dok se ostali materijal dobijao uglavnom poklonima, u odsustvu budžeta predviđenog za nabavku novih predmeta. Upravljanje u svim muzejima je bilo društveno, dok je u muzejskim savetima najviše bilo prosvetnih radnika, zatim su tu bili i službenici, javni i društveni radnici, u nekim i rukovodioci privrednih preduzeća, penzioneri, kao i poneki sveštenik i zemljoradnik.Muzej u Novom Sadu je imao dosta velik budžet i najbolje je bio opremljen u Srbiji, smešten u namenski građenom objektu u periodu od 1960. do 1970. po projektu zagrebačkog arhitekte Iva Vitića. Kao što je i Muzej istorije Jugoslavije osnovan 1996. godine spajanjem memorijalnog centra &bdquo;Josip Broz Tito&ldquo; i Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije, Muzej Vojvodine je oformljen sjedinjavanjem Istorijskog muzeja i Muzeja radničkog pokreta i narodne revolucije u Novom Sadu, te je Muzej Vojvodine nasledio svu arhivsku i muzejsku građu o NOBu. Danas je najdosledniji u svom programu Muzej &bdquo;21. oktobar&ldquo;, sagrađen u okviru kragujevačkog spomen-parka. Ovaj muzej se ističe tehnički osavremenjenom postavkom u zdanju koje simbolično govori o događaju svojom kompozicijom od trideset kula bez prozora i vrata po projektu arhitekata Ivana Antića i Ivanke Raspopović iz 1967. godine. Museum of the Revolution (3-channel video installation, 2014) | Trailer from UZROK on Vimeo.