Epidemiološka Situacija Hiv/Aids-A U R. Srbiji Bez Kosova I Metohije U Periodu 1984- 2003.Godina

Evropa se suočava sa najbrže rastućom epidemijom HIV/AIDS-a u svetu, dok je vrlo izvestan značajan porast i u budućnosti. U periodu od 1995. do 2003. godine broj novodijagnostikovanih HIV infekcija u zapadnoj Evropi je udvostručen na skoro 170.000 i to pretežno među homo/biseksualcima i heteroseksualcima, imigrantima iz zemalja sa visokom prevalencijom HIV infekcije (40-50% svih registrovanih slučajeva), dok je u centralnoj i istočnoj Evropi porastao sa 27.000 na 320.000. Najnovije procene govore da je najmanje 1,7 miliona osoba u Evropi već inficirano HIV-om, a od toga 2/3 živi u zemljama bivšeg Sovjetskog Saveza (samo u Ruskoj Federaciji oko milion osoba).

Nadzor nad epidemiološkom situacijom u Srbiji u odnosu na HIV/AIDS (sida) odvija se preko Instituta za zaštitu zdravlja Srbije i mreže od 22 regionalna instituta/ zavoda za zaštitu zdravlja.

Registrovana prosečna stopa osoba testiranih na HIV infekciju, isključujući dobrovoljne davaoce krvi, iznosi 1,6 na 1000 stanovnika R. Srbije, u periodu 1987- 2003. godina (najviša stopa beleži se 2003. godine - 2,7 na 1000), i među najnižima je u Evropi. Od zemalja u regionu centralne Evrope, u 2002. godini, stopu nižu od 5 na 1000 stanovnika prijavile su samo Albanija, Makedonija, Poljska i Srbija i Crna Gora (stopa u Češkoj je čak 30 na 1000 stanovnika), dok su stope testiranja znatno više u zapadnoj i istočnoj Evropi. Može se zaključiti da se u Srbiji mali broj osoba testira na HIV infekciju pre svega zbog permanentnog nedostatka dijagnostičkih sredstava, ograničenih mogućnosti za besplatno i poverljivo testiranje na celoj teritoriji i tokom cele godine, kao i nedovoljnog promovisanja značaja testiranja. Pored toga, jedan deo testiranja na HIV infekciju radi se u privatnim ordinacijama i laboratorijama, kao i u kućnim uslovima brzim testovima koji se slobodno mogu kupiti u apotekama, ali o tome praktično nema podataka.

Takođe je vredno pomena da je kod nas u 2003. godini 52% osoba saznalo svoj HIV status tek u trenutku postavljanja dijagnoze AIDS-a, što predstavlja pad u odnosu na prethodne godine kada je istovremena dijagnoza HIV infekcije i AIDS-a postavljena kod više od 70% osoba. Ovaj podatak svakako zabrinjava jer je direktan dokaz da se ne sprovodi preventivno testiranje osoba sa rizičnim ponašanjem, a s obzirom da period nemanifestne bolesti može prosečno da traje oko 7 do 10 godina, onda ove osobe dugo predstavljaju potencijalnu opanost za prenošenje HIV infekcije.

Epidemija HIV/AIDS-a u R. Srbiji zvanično je počela 1985. godine kada su retroaktivno prijavljeni prvi slučajevi AIDS-a, mada je prema podacima Virusološke laboratorije Instituta za tropske i zarazne bolesti KCS u Beogradu, HIV prisutan u našoj sredini još od 1981. godine.

Prvi slučajevi HIV infekcije prijavljeni su 1987. godine u Beogradu, ali registrovani su retrogradno 1984. i 1985. godine, kada je u stvari dijagnostikovana HIV infekcija.

U R. Srbiji bez Kosova i Metohije u periodu 1984-2003.godina registrovano je 1807 osoba inficiranih HIV-om od kojih je 1188 (66%) već obolelo od AIDS-a, dok je 845 (71%) osoba umrlo od AIDS-a, što ovu bolest stavlja u vrh umiranja od svih zaraznih bolesti u našoj zemlji.

Ako se posmatra stopa HIV infekcije na milion stanovnika Srbije (bez Kosova i Metohije) po godini dijagnostikovanja uočava se diskretan trend porasta (grafikon1).

Grafikon 1.

Dominira grupisanje registrovanih HIV infekcija (1637 ili 90,6%) na teritoriji centralne Srbije, i to uglavnom na području grada Beograda (1500 ili 83%), dok je na području Vojvodine prijavljeno samo 170 slučajeva HIV infekcije (9,4%).

Stopa incidencije AIDS slučajeva pokazuje kontinuiran porast sa dva vrha: 13,3 (1995.) i 13,9 (1998.) na milion stanovnika, pri čemu se zapaža postepeno opadanje stope incidencije od 1999. godine, s procenom da će taj trend zadržati i tokom narednog perioda(grafikon2).

Stopa mortaliteta beleži najvišu vrednost 1996. godine (12 na milion stanovnika), a od 1997. godine beleži se kontinuiran pad mortaliteta od AIDS-a. Najniže vrednosti registrovane su 2002. i 2003. godine (3 na milion stanovnika) (grafikon 2).

Grafikon 2. Stope incidencije i mortaliteta od AIDS-a u R. Srbiji bez Kosova i Metohije u periodu 1985 –2003. godina

Pad obolevanja i umiranja od AIDS-a svakako je rezultat primene visoko aktivne antiretrovirusne terapije (''highly active antiretroviral therapy''-HAART), koja je od 1996/1997. godine dostupna i kod nas. Naime, i u industrijski razvijenim zemljama zapadne Evrope registruje se drastičan pad incidencije i mortaliteta od AIDS-a od 1995. godine usled dostupne visoko aktivne antiretrovirusne terapije, koja produžava bezsimptomatsku fazu bolesti, dok kod već obolelih od AIDS-a značajno produžava život. Međutim, slično kao i kod nas, pad obolevanja od AIDS-a nije praćen smanjenjem novih infekcija, pa uz produženje života obolelih raste i ukupan broj osoba koje žive sa HIV/AIDS-om, odnosno rezervoara infekcije.

Jedna od epidemioloških karakteristika HIV/AIDS-a u R. Srbiji je aglomeracija inficiranih, obolelih i umrlih osoba na teritoriji grada Beograda (više od 70%), koji kao i svaka metropola ima više faktora rizika i više zastupljeno rizično ponašanje, ali i najveći broj testiranja se obavi upravo u Beogradu. Tako je u Beogradu registrovana stopa obolevanja od AIDS-a više nego trostruko veća nego u R.Srbiji praktično tokom celog posmatranog perioda (u 2003. godini 26 na milion prema 8 na milion stanovnika u R. Srbiji), dok je registrovana stopa osoba koje žive sa HIV/AIDS-om u Beogradu krajem 2003. godine četvorostruko veća u odnosu na R. Srbiju ( 549 na milion prema 128 na milion stanovnika).

Broj inficiranih i obolelih muškaraca je skoro trostruko veći u odnosu na žene (72% prema 28%), što ukazuje na veću eksponiranost muškaraca infekciji i slaže se sa podacima iz Evrope i sveta. Međutim, praktično petostruko veća mogućnost transmisije HIV infekcije sa zaraženog muškarca na ženu seksualnim kontaktom svakako uslovljava trend porasta učešća žena u ukupnom broju HIV inficiranih i obolelih kako kod nas, tako i u Evropi. Tokom prvih godina epidemije odnos muškog pola prema ženskom među obolelima od AIDS-a bio je čak 5,7:1 (1991.), da bi se postepeno smanjivao do 1,4:1 (1997.), a tokom poslednjih godina ustalio na oko 2,5:1. Tako je u R. Srbiji samo u poslednjih deset godina (1994-2003) registrovano 54% od svih HIV pozitivnih žena, 74% od svih obolelih i 71% od svih umrlih žena. Sledstveni porast rizika od transmisije HIV infekcije sa majke na potomstvo, čini da HIV/AIDS sve više postaje problem opšte populacije.

U R. Srbiji u periodu 1984-2003. godina najviše registrovnih HIV pozitivnih osoba pripada uzrastu 30-39 godina (38%), a sledi uzrast 20-29 godina (31,5%). U uzrastu manjem od 15 godina HIV infekcija je retka (3,4%), kao i u među mladima uzrasta od 15 do 24 godine (12,8%). Najveći broj svih inficiranih HIV-om pripada uzrastu od 15 do 49 godina (83,7%).

Vodeći način transmisije HIV-a među slučajevima AIDS-a u Srbiji u periodu 1984-2003. godina je transmisija putem zaražene krvi, što kod nas mahom podrazumeva korišćenje zajedničkih igala i špriceva među intravenskim narkomanima. Takvih je ukupno 538 slučajeva ili 45,3%, koji sa obolelim od hemofilije i primaocima krvi i krvnih derivata (104 slučaja ili 8,8%) čine 54,1% obolelih kod kojih je HIV infekcija preneta putem krvi.

Drugu veliku grupu po načinu transmisije čini seksualna transmisija, i to kako među heteroseksualcima tako i među homo/biseksualcima. Ovo se skoro u potpunosti odnosi na seksualne odnose bez zaštite (kondoma), na promiskuitetne osobe ili partnere HIV pozitivnih (415 slučajeva ili 34,9%). Uz ove grupe značajan broj obolelih je sa nepoznatom transmisijom, 115 slučajeva ili 9,7%. Treću transmisivnu grupu čini vertikalna transmisija koja je izuzetno retka (16 slučajeva ili 1,3 %)

Promena u načinu transmisije HIV infekcije uočena u poslednjih nekoliko godina u R. Srbiji , u smislu izrazitog smanjenja transmisije među intravenskom narkomanima (sa 90% 1984. na 8% 2002. godine), a povećanja transmisije seksualnim kontaktom, naročito heteroseksualnim (sa 2% 1985. na 37% 2002. godine), što je trend i u Evropi, ukazuje na visok stepen opasnosti. Takođe, registruje se i porast HIV infekcije među homo/biseksualacima (sa 3% 1985. na 31% 2003.godine), kao i u kategoriji sa nepoznatim, odnosno neutvrđenim načinom transmisije HIV infekcije (sa 2% 1986. na 24% 2002. godine). S obzirom da je neutvrđen način transmisije znatno češći kod muškaraca nego kod žena to opravdano pobuđuje sumnju da, zbog izražene stigmatizacije homoseksualizma u našem društvu, muškarci češće prikrivaju svoje rizično ponašanje, mada slične pretpostavke postoje i za neke druge zemlje, a naročito za zemlje istočne Evrope.

Kada se hronološki analizira transmisija HIV infekcije sa majke na dete uočava se da se ona registruje izuzetno retko (nijedan do četiri slučaja godišnje ili ukupno 31 slučaj). Međutim, gotovo po pravilu kod nas se prvo dijagnostikuju deca inficirana HIV-om ili već obolela od AIDS-a, pa tek nakon toga retroaktivno se otkriva infekcija kod majki, odnosno njihovih partnera. Sledi da te žene zbog neinformisanosti nisu imale mogućnost reproduktivnog izbora, kao i odgovarajuće medikamentozne profilakse i ostalih preventivnih mera u cilju minimizovanja rizika za prenos HIV infekcije na svoju decu, a poznato je da rizik može biti manji od 2% uz blagovremeno i potpuno preduzete mere prevencije.

U Srbiji u posmatranom periodu registrovano je 845 osoba umrlih od AIDS-a (631 muškarac i 214 žena), pri čemu je odnos muškog pola prema ženskom 2,9:1.

Većina umrlih pripada regionu centralne Srbije (91,7%), dok je samo 8,3% registrovano na području Vojvodine. Samo na teritoriji grada Beograda umrlo je 635 osoba (75,1%) u posmatranom periodu.

Na osnovu broja registrovanih HIV infekcija i broja umrlih od AIDS-a prevalencija HIV infekcije krajem 2003. godine iznosi 128,3 na milion stanovnika R. Srbije bez Kosova i Metohije, odnosno 962 osobe živi sa HIV/AIDS-om krajem 2003. godine.

Ako bi se prevalencija računala na populaciju uzrasta 15-49 godina ( po preporukama SZO i UNAIDS) onda bi registrovana prevalencija HIV infekcije u Srbiji bila 222,1 na milion stanovnika R. Srbije bez Kosova i Metohije uzrasta 15-49 godina, odnosno 806 osoba uzrasta 15-49 godina živi sa HIV/AIDS-om krajem 2003. godine.

Registrovana prevalencija HIV/AIDS-a u populaciji mladih uzrasta 15-24 godine krajem 2003. godine iznosi 200,4 na milion stanovnika R. Srbije bez Kosova i Metohije uzrasta 15-24 godine.

Na osnovu dostupnih podataka i pomoću softverskog EPP paketa kreiranog od strane SZO za zemlje sa niskom prevalencijom HIV infekcije procenjena minimalna prevalencija HIV infekcije krajem 2003. godine iznosi 1400 na milion populacije uzrasta 15-49 godina (odnosno procenjeno je da minimalno 5017 osoba uzrasta 15-49 godina živi sa HIV/AIDS-om krajem 2003. godine, pri čemu je 10,75% ili 539 žena), dok je procenjena maksimalna prevalencija HIV infekcije 2600 na milion populacije uzrasta 15-49 godina (odnosno procenjeno je da maksimalno 9612 osoba uzrasta15-49 godina živi sa HIV/AIDSom krajem 2002. godine pri čemu je 17,35% ili 1685 žena). Procenjene prevalencije su 6-11 puta veće od registrovane.

Premda naša zemlja spada u zemlje sa niskom prevalencijom HIV/AIDS-a epidemiološka situacija se može okarakterisati kao nepovoljna, sa tendencijom daljeg pogoršavanja, s obzirom na teške socijalno-ekononomske uslove kao i rizično ponašanje. S druge strane, preti vrlo izvesna opasnost od ekonomski uslovljene migracije iz zemalja istočne Evrope koje su već teško pogođene HIV epidemijom.

Na osnovu prijava i izvestaja dostavljenih Institutu za zaštitu zdravlja Srbije “Dr Milan Jovanović Batut” u R. Srbiji tokom 2004. godine registrovano je 75 novih slučajeva HIV infekcije, 38 slučajeva AIDS-a, dok je 17 osoba umrlo od AIDS-a.

Od 75 novoregistrovanih HIV pozitivnih osoba 10 je iz Vojvodine, 55 iz Beograda, dok su ostali iz centralne Srbije. Ako se posmatra distribucija HIV infekcije po polu odnos polova je 57 muškaraca:18 žena (3:1), dok je prema uzrasnim kategorijama najveći broj slučajeva registrovan u grupi 30-49 godina (48 slučajeva ili 64%), a među mladima uzrasta 15-24 godine prijavljeno je 4 slucaja (5%). Što se tiče transmisivnih kategorija čak 60% HIV infekcija je prenešeno seksualnim putem (45 slučajeva, od toga 21 slučaj ili 28% homo/biseksualnim kontaktom), što je svakako trend poslednjih 6 godina. Tokom 2004. godine registrovano je 18 HIV pozitivnih osoba (24%) sa neutvrđenim načinom transmisije, 8 slučajeva HIV infekcije (11%) kao rezultat zajednicke upotrebe pribora i igala kod intravenskih narkomana, 2 slucaja posttransfuzione HIV infekcije i 2 slucaja transmisije HIV-a sa majke na dete.

Od 38 novodijagnostikovanih slučajeva AIDS-a tokom ove godine, 31 su osobe muškog pola, a 7 ženskog (odnos polova 4,4:1), dok je najviše obolelih od AIDS-a registrovano u uzrasnoj grupi 30-49 godina (30 osoba ili 79%). Na teritoriji Vojvodine je registrovano 7 osoba, a u Beogradu 19 osoba obolelih od AIDS-a. Po načinu transmisije najveći procenat se beleži među heteroseksualcima (10 slučajeva ili 26%) i među osobama sa neutvrđenim putem prenosa (11 slučaja ili 29%), a slede intravenski narkomani (9 slučajeva tj. 24%) i homo/biseksualci (6 slučajeva ili 16%), dok je registrovan samo po 1 slučaj AIDS-a kod hemofiličara (HIV pozitivan od 1989. godine), i kod deteta gde je HIV infekcija preneta sa majke.

Od 17 osoba umrlih od AIDS-a, polovina je sa teritorije grada Beograda, a 3 osobe su iz Vojvodine. Po polnoj i uzrasnoj distribuciji 12 osoba je muškog pola (odnos polova je 2,4:1), a najveći broj pripada uzrasnoj kategoriji 30-49 godina (11 osoba ili 65%).